Jaki to język? – esperanto

Bohaterem dzisiejszej odsłony cyklu Jaki to język? jest język, który nie jest językiem urzędowym żadnego państwa i ma jedynie ok. tysiąca rodzimych użytkowników, a mimo to, jest używany codziennie przez co najmniej dziesiątki tysięcy ludzi. Język, wokół którego zrodziło się wiele mitów i – mimo że każdym o nim słyszał – niewiele osób wie o nim coś więcej. Jaka jest prawda o esperanto, co w nim pociąga jego miłośników? Na te pytania odpowie Wam jeden z nich – Janusz Myzik, znawca esperanta i pasjonat nauki języków obcych, a także – od kilku dni – autor bloga o ogromnym potencjale, który będzie oazą uczących się języków. Zanim jednak odwiedzicie Językową Oazę, przeczytajcie niezwykle ciekawy tekst o najbardziej rozpowszechnionym języku, który zrodził się w umyśle człowieka.

Esperanto

1. Co to jest esperanto?

Esperanto to jedna z tych rzeczy, o których każdy coś tam kiedyś słyszał, ale mało kto wie, o co tak naprawdę chodzi. A tam, gdzie brakuje informacji, pojawia się często wiele mitów. Słyszałem np. opinie, że esperanto to po prostu inna nazwa na hiszpański, że to sztuczny kod, który ma więcej wspólnego z językiem programowania niż jakimkolwiek językiem naturalnym albo że to język martwy, którym nikt nie mówi. Żadna z tych opinii nie jest prawdziwa. Esperanto jest żywym językiem, zdolnym wyrazić wszystkie odcienie ludzkiej myśli, i jest używane codziennie, w mowie i w piśmie, przez dziesiątki, może setki tysięcy ludzi (niektórzy mówią o milionach, ale to już w moim odczuciu przesada). Z drugiej strony jest to jednak język różniący się pod wieloma względami od niemieckiego, rosyjskiego czy japońskiego. Jeśli chcecie wiedzieć, czym – czytajcie dalej :-)

2. Moja przygoda z esperantem

Esperanta zacząłem się uczyć zupełnym przypadkiem. Przeglądałem kiedyś internet i przypadkiem trafiłem na kurs dla początkujących. Zawsze lubiłem uczyć się nowych języków, więc postanowiłem dla zabawy spróbować z esperantem, nie wiedząc nawet zbyt dobrze, z czym to się je. No i wciągnęło mnie na dobre.

Esperanto stało się dla mnie językiem wyjątkowym pod wieloma względami. Po pierwsze jest to jak dotychczas jedyny język, którego nauczyłem się do dobrego poziomu tylko i wyłącznie z własnej, nieprzymuszonej woli. Angielskiego i niemieckiego, które również znam dość dobrze, i tak musiałem się uczyć w szkole. Natomiast wszystkie inne językowe fascynacje okazywały się w moim przypadku krótkotrwałe. Zapału starczało mi na kilka tygodni, góra miesięcy. W esperancie było jednak coś niesamowitego, co sprawiło, że moje zainteresowanie utrzymało się dużo dłużej.

Esperanto jest dla mnie wyjątkowe również dlatego, że jak żaden inny język otworzyło przede mną nowe horyzonty i po prostu zmieniło moje życie. Dzięki esperantu poznałem mnóstwo ludzi i zacząłem częściej spędzać czas w towarzystwie, a nie tylko zamknięty w swoim pokoju. Zacząłem jeździć po Polsce i Europie. Dostałem swoją pierwszą pracę. Miałem okazję wziąć udział w organizacji dużego międzynarodowego wydarzenia i sprawdzić się jako działacz w organizacji młodzieżowej. To tylko kilka przykładów, które na szybko przychodzą mi do głowy.

Od kilku lat nie zajmuję się esperantem na poważnie – w międzyczasie skończyłem studia, założyłem rodzinę i rozpocząłem pracę na pełen etat – i te rzeczy znalazły się po prostu wyżej na mojej liście priorytetów. Ale nadal mam do esperanta olbrzymi sentyment i uważam je za jeden z najgenialniejszych wynalazków ludzkości.

3. Kilka słów o języku

Esperanto powstało pod koniec XIX w. w umyśle jednego człowieka: Ludwika Zamenhofa, mieszkającego w Warszawie żydowskiego okulisty-poligloty. Zamenhof pracował nad stworzeniem języka od dzieciństwa, mając w głowie jeden cel: chciał stworzyć język, który pozwoli ludziom z całego świata porozumiewać się na równych warunkach. Był głęboko przekonany, że język taki przyczyni się do poprawy porozumienia między narodami i przyniesie ostatecznie ogólnoświatowy pokój. To idealistyczne założenie wciąż jest bliskie niektórym esperantystom, choć dzisiaj większość z nich przestała się łudzić, że esperanto kiedykolwiek zostanie przyjęte powszechnie jako język międzynarodowy. Zamiast do tego dążyć, koncentrują się na używaniu go w gronie swoich znajomych i przyjaciół, traktując je po prostu jako ważny element wzbogacający ich życie.

Esperanto miało być z założenia językiem bardzo prostym, tak aby każdy mógł się go szybko nauczyć. W tym celu Zamenhof zastosował dwa środki:

• stworzył prostą gramatykę, pozbawioną wyjątków i nieregularnych odmian, nadając jej spójną, uporządkowaną strukturę;
• stworzył system słowotwórczy, dzięki któremu znika konieczność opanowania obszernego słownictwa.

Szczególnie godna uwagi jest ta druga cecha. Przyjrzyjmy się, jak to działa:

• sana – zdrowy
• malsana – chory (przedrostek "mal-" służy do tworzenia przeciwieństw)
• malsanulo – chory człowiek (przyrostek "-ul" tworzy słowa określające ludzi charakteryzujących się daną cechą)
• malsanulejo – szpital (przyrostek "-ej" oznacza miejsce)

Przedrostków i przyrostków jest w esperancie trzydzieści kilka. Niby niewiele, ale dzięki temu, że można je ze sobą dowolnie łączyć, z jednego rdzenia wyrazowego można często utworzyć nawet kilkadziesiąt nowych wyrazów – bez konieczności wkuwania ich na pamięć! Znając więc kilkaset podstawowych słów i zasady słowotwórstwa, mamy do dyspozycji parę tysięcy różnych wyrazów, co w zupełności wystarcza do prowadzenia rozmowy na większość tematów.

Łatwość esperanta jest oczywiście względna – Zamenhof tworzył język przede wszystkim z myślą o Europejczykach. Dlatego gramatyka – choć bezwyjątkowa – opiera się jednak na wzorcach zaczerpniętych z języków indoeuropejskich. Również słownictwo pochodzi w znakomitej większości z języków z naszego obszaru kulturowego: łaciny, francuskiego, angielskiego, niemieckiego. Dlatego np. Włochowi nauka esperanta sprawi z pewnością mniej problemów niż Chińczykowi czy Japończykowi. Co nie zmienia faktu, że dla większości Azjatów esperanto jest o wiele łatwiejsze niż np. angielski. Doświadczyłem tego na własnej skórze choćby na pewnej konferencji, na której językami roboczymi były właśnie esperanto i angielski. Brała w niej udział pewna Wietnamka, która znała oba te języki. I choć na naukę angielskiego poświęciła dużo więcej czasu, to ciężko było się z nią dogadać w tym języku. Natomiast rozmowy prowadzone z nią w esperanto to była czysta przyjemność.

4. Ale po co to komu?

Skoro sen Zamenhofa o jednym wspólnym języku międzynarodowym się nie ziścił, po co komu dzisiaj w ogóle esperanto? Tak naprawdę w ciągu stu parudziesięciu lat, które minęły od jego powstania, esperanto wytworzyło własną, bogatą kulturę. Wbrew temu co sądzą niektórzy, esperanto nie jest językiem martwym. Praktycznie w każdym kraju świata żyją ludzie, którzy je znają i się nim na co dzień posługują. W jaki sposób? Na przykład tak:

a) Międzynarodowe spotkania – to jedna z najbardziej popularnych form spędzania czasu przez esperantystów. Ponieważ są oni rozrzuceni po całym świecie, żeby móc aktywnie korzystać z języka, muszą zebrać się w jednym miejscu (wraz z nadejściem internetu sytuacja się trochę zmieniła, ale nie wpłynęło to w widoczny sposób na popularność wszelkiego rodzaju zjazdów). Takich międzynarodowych imprez odbywają się co roku, na całym świecie setki – od kilkunastoosobowych spotkań po wielkie kongresy, w których uczestniczy nawet po kilka tysięcy osób. Mamy więc zjazdy młodzieżowe, imprezy sylwestrowe, kongresy naukowe, festiwale kulturalne, karawany rowerowe i wiele innych.

b) Podróżowanie – modny ostatnio couchsurfing esperantyści wynaleźli już wiele lat temu. Od dziesięcioleci wydawana jest co roku książeczka pod tytułem Pasporta Servo, zawierająca adresy esperantystów, którzy oferują gościnę podróżnym z innych krajów – oczywiście pod warunkiem, że znają oni esperanto. Sam nigdy nie korzystałem z tej usługi, ale znam ludzi, którzy zwiedzili w ten sposób kawał świata za niewielkie pieniądze.

c) Literatura – na esperanto tłumaczone są książki z najróżniejszych języków. Oprócz klasyki – Biblii, dzieł Szekspira, "Pana Tadeusza", "Mistrza i Małgorzaty", "Kubusia Puchatka" czy "Władcy Pierścieni" – można często trafić na mało znane utwory autorów z bardziej egzotycznych zakątków świata, których próżno szukać w polskim tłumaczeniu. Poza tym niemal od początków istnienia języka esperantyści o zapędach literackich czy poetyckich tworzyli własne dzieła. Ich jakość jest oczywiście bardzo zróżnicowana – od zwykłych gniotów po prawdziwe perełki – ale na słaby wybór nie można narzekać.

d) Muzyka – esperantyści uwielbiają muzykę, praktycznie na każdej większej imprezie odbywają się koncerty różnych zespołów i solistów. Poniżej kilka popularnych wśród esperantystów piosenek:

Kajto: Mi memoras

Persone: Liza pentras bildojn

Dolchamar: Ĉu vi pretas

Merlin: Bluaj fragoj

e) Życie codzienne – podczas imprez międzynarodowych między esperantystami z różnych krajów nawiązują się nie tylko przyjaźnie, ale nierzadko również silniejsze więzi :-) Istnieje wiele małżeństw, których domowym językiem używanym na co dzień jest esperanto. Jeśli w takiej rodzinie pojawią się dzieci, uczą się od małego esperanta jako jednego ze swoich ojczystych języków. Szacuje się, że na świecie jest ok. tysiąca esperanckich "denaskuloj" (czyli rodzimych użytkowników języka). Oto jeden z sympatyczniejszych:

5. Na koniec

O esperancie mógłbym pisać dużo, ale wpis na blogu ma swoje ograniczenia objętościowe. Jeśli macie jakieś pytania czy uwagi, chętnie odpowiem w komentarzach. A na koniec jeszcze kilka stron, na które warto zajrzeć, jeśli język Was zainteresował:

• http://www.youtube.com/watch?v=rgKHtrbqH8Y – jeden z serii filmików reklamujących esperanto, pokazuje język w różnorodnych zastosowaniach (można włączyć polskie napisy);
• http://ikso.net/broshuro/pdf/malkovru_esperanton_pl.pdf – polska broszura z bardziej obszernym omówieniem języka;
• www.lernu.net – najlepsze obecnie miejsce do nauki esperanta w sieci – mnóstwo kursów i materiałów;
• eo.wikipedia.org – Wikipedia w esperanto; kiedyś jedna z największych, obecnie trochę spadła w rankingach, ale i tak ma ponad 180 tys. artykułów;
• pej.pl – strona Polskiej Młodzieży Esperanckiej.

Janusz